Onlangs mocht ik op een regionaal symposium spreken over seksualiteit en intimiteit bij mensen met dementie.
Toevallig las ik de dag ervoor een rapportage van een verzorgende die heel erg boos was op een bewoner, die haar lekker wijf noemde en haar in de nek wilde kussen. Toen zij boos wegliep fluisterde hij haar nog toe dat ze wat zou missen als ze naar huis zou gaan na haar werk in plaats van naar hem.
Echter, zoals in 99% van de gevallen stond in het zorgleefplan van deze bewoner onder het kopje ‘seksualiteit en intimiteit’ de standaard tekst van bijna alle verzorgenden: n.v.t.
”In Coronatijd snapten we dat ‘huidhonger’ een diepmenselijke behoefte was. Nu dreigen we dat weer te vergeten. ... Het is heel logisch dat in deze moderne visie seksualiteit en intimiteit een vast onderdeel van de bloem van Kitwood en het spinnenweb van Hüber vormen.
Karel KampermanSpecialist Ouderengeneeskunde, Kaderarts psychogeriatrie, Sociaal geriater
Ik vroeg de deelnemers aan het symposium wat zij van deze ongewenste intimiteit vonden. En of zij vonden dat dit gerapporteerd moest worden in het dossier, wetende dat de familie altijd meeleest in het dossier. De meningen liepen ver uiteen. De één vond dat er niets over in het dossier moest worden geschreven omwille van de partner die zich erg gekwetst zou voelen, terwijl een ander vond dat er in bedekte termen altijd iets over gemeld moet worden. Vooral niet te plastisch en gedetailleerd.
De medewerkster zelf vond een incidentmelding (MIM, melding incident medewerker) op zijn plaats. Gevolgd door de vraag aan mij om een libidoverlagend medicijn voor te schrijven. Maar als ik vraag of deze man met dementie voldeed aan de definitie van probleemgedrag, dan komt in het team een interessant gesprek op gang. De ene verzorgende is het met haar collega eens dat bewoners zich moeten gedragen en dat je het zware werk niet extra belast wil hebben met handtastelijkheden. Een ander echter verbaast zich over deze collega’s en zegt: “Ik word door hem altijd even in mijn billen geknepen, maar dat vind ik van hem niet erg. Hij doet verder niets als ik dat toelaat en ik kan hem dan heel makkelijk verzorgen”. Hierna blijken alle verzorgenden heel veel ervaringen te hebben met seksuele behoeften en daden van hun bewoners. Vaak lachen ze erom, maar veel vaker wordt erover gezwegen. Ze betrappen soms bewoners die masturberen, ze giechelen als een partner op bezoek is en vraagt om een uurtje privacy. Bijna allemaal krijgen ze bij de wasbeurt wel ongepaste opmerkingen van de bewoners.
Meneer Leenders in mijn verpleeghuis had een handgeschreven briefje onder mijn deur door geschoven waarop stond: “Dokter Kamperman, zuster Fleur geeft mij niet de Viagra als ik daarom vraag. Van u mocht ik die 2x per week innemen.” Ik naar zuster Fleur toe. Fleur vertelde mij dat de zo nodige Viagra deze week al door hem gebruikt waren en dat ze hem daarom geen derde gaf, maar dat vergat hij. Van mij mocht hij nu wel de derde, want hij had via zijn vaste verzorgende een afspraak laten maken met Flexzorg (een bureau dat sekswerkers uitzendt naar mensen met een beperking). Zuster Fleur was een beetje boos dat ik afweek van het zorgplan en riep luid door de gang naar een collega “Marina wil jij meneer Leenders zijn Viagra van volgende week nu alvast geven?” Allemaal even lachen om deze ontactische actie van zuster Fleur, maar ik schaamde mij. Wie ben ik dat ik bepaal dat deze man, die geen vlieg kwaad doet en die door spierzwakte weinig activiteiten kan volhouden slechts 2x per week met mijn instemming seks mag hebben met een sekswerker die hij netjes betaalt. Ik denk aan zijn kwetsbare hart, maar wat heeft de man nog in het leven om van te genieten?
De echtgenoot die mij erop wees dat het bordje “niet storen” als hij even ongestoord bij zijn vrouw wil zijn, net zo goed vervangen kon worden door een bordje met tekst “Pas op! Hier wordt seks bedreven”. Hij was de schaamte voorbij.
En ook het feit dat meneer Leenders een prostituee op zijn kamertje ontvangt waarbij de hele afdeling weet wat er in dat uurtje gebeurt. Kan dat niet anders?
’s Nachts doet de dienstdoende verzorgende altijd een rondje langs alle bewoners elke 3 uur om te controleren of ze wel slapen, of ze niet in nood verkeren of plots zijn overleden. Ook dat ervaren enkele bewoners als inbreuk op hun privacy, want ’s nachts wordt niet geklopt op de deuren.
Doen ze het dan nog zo vaak in het verpleeghuis?
Hierna blijken alle verzorgenden heel veel ervaringen te hebben met seksuele behoeften en daden van hun bewoners. Vaak lachen ze erom, maar veel vaker wordt erover gezwegen. Ze betrappen soms bewoners die masturberen, ze giechelen als een partner op bezoek is en vraagt om een uurtje privacy. Bijna allemaal krijgen ze bij de wasbeurt wel ongepaste opmerkingen van de bewoners.
De feiten:
- 54% van de mannen en 21% van de vrouwen van 70-80 jaar is seksueel actief;
- 25% van hen heeft 1x per week geslachtsgemeenschap;
- Veel ouderen hebben hun partner verloren, maar verliezen hun seksuele interesse niet;
- Frequentie van seksuele activiteiten neemt af met de leeftijd;
- Intimiteit wordt door een meerderheid van de ouderen meer gewaardeerd dan seksualiteit.
Bron: Zorg voor Beter
Intimiteit wordt gedefinieerd als een ervaring van diepe lichamelijke, emotionele of spirituele verbondenheid tussen mensen. Frans Hoogeveen schreef een perfect werkboek voor professionals (Intimiteit en Seksualiteit bij Dementie) over dit onderwerp waarbij hij niet schroomt om zijn eigen vader als voorbeeld op te voeren die eenmaal in het verpleeghuis de behoefte toonde om bij iemand anders in bed te kruipen. Niet voor de seks, maar voor de menselijke warmte, verbondenheid en veiligheid. In Coronatijd snapten we dat ‘huidhonger’ een diepmenselijke behoefte was. Nu dreigen we dat weer te vergeten.
Praat erover! Voor verzorgenden is het een bevrijding om er met z’n allen over te praten. Ze geven elkaar enorm veel tips en de vraag aan de dokter om libido-remmende pillen voor te schrijven verdwijnt per direct. Ik vond een hele mooie oplossing van een verzorgende die haar collega’s de tip gaf om een bepaalde bewoner, die de ‘Borstenman’ genoemd werd, altijd van opzij te benaderen en te verzorgen, omdat hij dan niet in haar borsten kneep. Bij hem gold dat hij een primaire reactie vertoonde op alles wat in zijn beperkte gezichtsveld viel. Daardoor hadden verzorgenden die vóór hem stonden en zich over hem heen bogen altijd last van handtastelijkheden.
De hele dementiezorg draait tegenwoordig om persoonsgerichte zorg. Tom Kitwood leverde de ingrediënten voor persoonsgerichte zorg door de domeinen te benoemen die de mens met dementie een kwalitatief goede oude dag kunnen bezorgen. De bloem van Kitwood wordt daartoe veel gebruikt waarbij de bloemblaadjes staan voor gehechtheid, erbij horen, bezigheid, comfort en identiteit, terwijl het hart van de bloem staat voor liefde. Machteld Hüber heeft een vergelijkbaar model dat wel het spinnenweb van de positieve gezondheid wordt genoemd, maar dat in feite ook ingrediënten aandraagt om tot goede persoonsgerichte zorg te komen. Haar spinnenweb beschrijft de kwaliteit van leven, meedoen, zingeving, mentaal welbevinden, lichaamsfuncties en dagelijks functioneren.
Het is heel logisch dat in deze moderne visie seksualiteit en intimiteit een vast onderdeel van de bloem en het spinnenweb vormen.
Intimiteit en seksualiteit horen in elk zorgleefplan aandacht te krijgen. De bloem van Kitwood en het spinnenweb van Hüber maken van bijtjes en bloempjes op de oude dag spinnen en bloempjes.
Column door: Drs. K. Kamperman (Karel), specialist ouderengeneeskunde en sociaal geriater. Met een geruime ervaring binnen de ouderenpsychiatrie en ouderengeneeskunde is hij niet alleen een begenadigd arts, maar krijgt ook veel waardering als docent, opleider en auteur.
